რუისის შორეული წარსული

რუისი წარმოსდგება სიტყვა „რუ”-დან, რაც გვამცნობს, რომ ეს სახელი რუსთან, რწყვასთან არის დაკავშირებული. ვახუშტი ბატონიშვილი თავის ნაშრომში „აღწერა სამეფოსა საქართველოსი” წერს: „სამფრით ურბნისისა არს რუისის მთის ძირ, დაბა დიდი რუისი, და ამ რუისი მთის სამფერის მინდორი ნიქოზამდე და ლიახვით დვანის წყლამდე ირწყვის ორის ლიახვის რუთი, თამარ მეფის ქმნულითა და ნაყოფიერებენ დაბნები ყოვლთავე მრავალნი...”

არავინ იცის როდის ჩაეყარა საფუძველი რუისს, ვარაუდობენ, რომ იგი ანტიკური ხანის ქალაქ ურბნისის ერთ-ერთი სამიწათმოქმედო რაიონი იყო. გარდა ამისა, სოფლის ჩრდილოეთით, დაახლოებით 1კმ-ში ადგილ სერებზე მდებარეობს ნასახლარი, რომელიც გვიან ფეოდალურ ხანას მიეკუთვნება. ნასოფლარზე იპოვება წითლად გამომწვარი, უხეში ფორმის თიხის ჭურჭლის ნამტვრევები, დიდი ზომის ქვევრის ფრაგმენტები და სხვ.

წყაროების მიხედვით ფეოდალურ ხანაში რუისში საეპისკოპოსო კათედრალი იყო.ამის დასტურია, რომ არჩილის მეფობის დროს (410-434წ.წ) საქართველოს მთავარეპისკოპოსი მობიდანი იყო, რომელიც ჭეშმარიტ მართლმადიდებლობაში ნერგავდა არიოზის მწვალებლობას, მაშინ არჩილ მეფემ მოიწვია მთავარეპისკოპოსები, სადაც დაიგმო მობიდანის მოღვაწეობა. ამ კრებას სხვა ეპისკოპოსებთან ერთად რუისის ეპისკოპოსიც ესწრებოდა. შემდეგ კვლავ გვხვდება რუისის ეპისკოპოსი ანუ მროველი (ეპისტოლეთა წიგნში მოხსენიებულია როგორც „მარეული”) ,რომელიც 506 წლის დვინის საეკლესიო კრების მონაწილე ქართველ ეპისკოპოსთა შორის მეათე ადგილზეა დასახელებული.

ეს მოწმობს იმას, რომ რუისი მუდამ იყო მეფისა და ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობის დასაყრდენი. ის იყო ეპარქიის ცენტრი, რომელიც მოიცავდა დღევანდელი ქარელისა და ხაშურის რაიონებს ლიხ-ტაშისკარამდე, ხოლო აწყურის ეპარქიის გაუქმების შემდეგ (XVIIს.) ისიც რუისის ეპარქიის შემადგენლობაში შემოვიდა. ამ ამბის შესახებ იუწყება ვახუშტი ბატონიშვილი: „არს რუისის მთის ძირს დაბა დიდი რუისი და ეკლესია ღვთაებისა, დიდი დიდშენი, ზის ეპისკოპოსი, მწყემსი ამ რუისის ზეითის ქართლსა და ლიხტაშისკარამდე და აწ ასევე მწყსის ხეობასა და სადგურს, ვინაიდან მაწყვერელი არღარა არს...” რუისის საეპისკოპოსო წარმოადგენდა  ფეოდალური საქართველოს მძლავრ კულტურულ საგანმანათლებლო კერას. აქ მდებარეობდა დიდი წიგნთსაცავი, სადაც ინახებოდა უამრავი ხელნაწერი. მათგან განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა რუისის სახარება, რომელიც XI ს-ით თარიღდება. აქ ოდითგანვე არსებობდა საკათედრო ტაძარი. ის დღესდღეობითაც ამაყად გაჰყურებს წარსულს და იმედით ელის მომავალს.